واقعه‏ی غدیرخم و شأن نزول آیه‏ی شریفه‏ی: «یا ایها الرسول بلغ..»

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله پس از انجام مناسک حج، با جمعیت همراه خود، آهنگ عزیمت به مدینه فرمودند. [1]  در باز گشت در روز «هجدهم ذی‏الحجة» [2]  چون به غدیر رسیدند [3]  فرشته‏ی وحی از جانب خداوند این آیه‏ی شریف را آورد: «یا اَیٌّها الرَّسُولَ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلیکَ مِنْ رَبِّکِ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّه یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ...». [4] .

[ صفحه 92]

«ای رسول من، آنچه از خدا بر تو نازل شد به خلق برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‏ای، و خدا تو را از شر آزار مردمان محفوظ خواهد داشت...».
از آیه‏ی شریفه‏ی فوق چنین برمی‏آید که:
1- از جانب خداوند موضوع جدید و بسیار حائز اهمیت، به مردم ابلاغ می‏شود.
2- پیامبر برای اولین بار در ابلاغ وحی به مردم دچار خوف و نگرانی می‏شود، چنانچه خداوند می‏فرماید: ما تو را از شر مردم محفوظ خواهیم کرد.
3- این حکم الهی کامل کننده‏ی دین و رسالت رسول خدا می‏باشد.
بعضی از مفسرین اهل سنت بر این عقیده‏اند، که این آیه در اوایل بعثت نازل شده و در مورد جهاد و قتال با مشرکین است، و جمعی دیگر گویند، در مورد یهودیان است و عده‏ای نیز بر این عقیده‏اند که در مورد احکام زنان می‏باشد. جمعی دیگر آن را درباره‏ی منزلت و فضائل علی علیه‏السلام می‏دانند. [5] .
اگر این آیه در اوایل بعثت نازل شده باشد، پیامبر تکالیف بس خطیری، بدون نگرانی در مقابل مشرکین انجام دادند. [6]  و اگر در اواخر عمر رسول خدا این آیه نازل شده باشد، پیامبر از جانب مشرکین و یهودیان، احساس خطر نمی‏کردند، چونکه در سال هفتم هجرت، آخرین پایگاه نظامی یهودیان (خیبر) در هم شکست و سرسخت‏ترین دشمنان اسلام، یعنی قریش، در فتح مکه به سال هشتم هجرت در برابر نیروهای عظیم اسلام تسلیم شدند.

[ صفحه 93]

آنچه مسلم است، پیامبر برای جان خود، خوف و هراسی ندارد، بلکه وی نگران حفظ و تداوم اسلام می‏باشد. چنین انتظار می‏رفت که اگر پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله این حکم الهی را ابلاغ می‏کرد، جمعیت همراه وی دست به شورش و عکس‏العمل شدید زنند، چنانچه بنیان دین را به خطر اندازد و در جامعه‏ی مسلمین اختلاف و هرج و مرج حاکم شود.
از امام محمد باقر علیه‏السلام روایت شده است: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله عازم زیارت کعبه بود، جبرئیل بر او نازل شد و از جانب خداوند متعال سلام کرد و گفت: «خداوند می‏فرماید که من پیامبری را از پیامبران گذشته قبض روح نکردم، مگر پس از کمال دین و اتمام حجت و برای تو دو موضوع باقی مانده است که می‏باید آن را به مردم ابلاغ کنی، یکی حکم حج ودیگری موضوع خلافت و ولایت است». [7] .
رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله چون نسبت به قوم خود، خصوصاً از منافقین امت و تفرقه و ارتداد آنان در اندیشه بود و از دشمنی و نارضایتی جمعی نسبت به حضرت علی علیه‏السلام آگاه بود، [8]  انجام دادن این امر الهی را به تأخیر انداخت تا اینکه در غدیر خم برای سومین بار، جبرئیل بر او نازل شد و تأکید حق تعالی را بر آن حضرت، در نصب علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام به خلافت ابلاغ کرد. [9] .
براء عازب گوید: در بازگشت از حجةالوداع چون به غدیرخم رسیدیم، رسول خدا فرمود، ندا کنند، «الصلوة جامعة» و حضرت نماز را با همه‏ی همراهان

[ صفحه 94]

به جای آوردند. [10]  پس از فراغت از نماز، رسول خدا خطبه‏ی خطیر خود را که فصل نوینی در تاریخ اسلام گشود، با حمد و ثنای پروردگار شروع کرد.
روایت است که سخنان پیامبر بیش از چهار ساعت به طول انجامید، و در واقع پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله کارنامه‏ی بیست و سه ساله‏ی خود را برای مردم شرح دادند. [11]  و لزوم گرایش به «قرآن و عترت» را برای رهبری و سعادت خلایق پس از خود توصیه نمود و فرمود: «همانا این دو چیز گرانبها را که در میان شما می‏گذارم، خداوند مرا آگاه فرمود که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند، پس بنگرید که چگونه بعد از من با آنان رفتار می‏کنید». [12] .
سپس دست علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام را در کنارش ایستاده بود گرفت و تا آنجا بالا برد که سفیدی زیر بغلهایش نمودار گردید و همه‏ی افراد او را شناختند و فرمود: «یا ایها الناس اولستُ اولی بالمؤمنین من انفسهم به قالوا: بلی، قال: اَوَ لیس ازواجی امهاتُهُم؟ قالوا: بلی یا رسول‏الله، فمن کنت مولاه، فعلیٌ

[ صفحه 95]

مولاه، اللهم وال من والاه و عادِ مَنْ عاداه». [13] .
ای مردم آیا من از خود مؤمنان به آنها سزاوارتر نیستم؟ گفتند، آری، فرمود: آیا همسران من، مادران شما نیستند، گفتند آری، پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست. خدایا دوست بدار هر کس که او را دوست می‏دارد و دشمن بدار دشمن او را.
و بنا به گفته‏ی احمد بن حنبل، پیشوای حنبلی‏ها، پیامبر این کلام را چهار بار تکرار فرمود. [14] .
از ابوسعید خُدری، صحابی معروف نقل شده، هنوز مردم متفرق نشده بودند که این آیه‏ی شریفه نازل شد: «... اَلْیومَ اَکْمَلتُ لَکُمْ دینَکُمْ و اَتَممتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمْ الاِسْلامَ دیناً...». [15] .
«... امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آئین را که اسلام است برایتان برگزیدم...».
پیش از نزول این آیه، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای گروه مؤمنین از امر پروردگار متعال اطاعت کنید و ولایت علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام را بپذیرید و به کلمه‏ی «امیرالمؤمنین» او را بخوانید و با او به عنوان مقام خلافت بیعت کنید. [16] .

[ صفحه 96]

از ابوهریره روایت شده است که: عمر بن خطاب به علی علیه‏السلام گفت: «بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یا عَلّی اَصْبَحْتَ مَولی کل مُؤمن و مُؤمِنَه». «به به تو ای علی که صبح و شام را درک نموده در حالی که مولای هر مرد و زن مؤمن گشتی». [17] .
و بعد از عمر و ابوبکر، مردم هجوم آوردند و او را تبریک و تهنیت گفته و با وی بیعت کردند و به امر پیامبر زنان مسلمانان که همراه آنان بودند به علی علیه‏السلام مبارک گفتند. [18] .
حسان بن ثابت که شاعر رسمی و گزارشگر پیامبر بود و در همه‏ی سفرها او را همراهی می‏کرد، از رسول خدا، اجازه خواست که به میمنت این روز اشعاری بسراید. اشعار حسان بن ثابت به استناد مأخذ شیعه و بعضی از نویسندگان معتبر سنی، قدیمی‏ترین سند در حدیث غدیرخم است. [19] .

>آیه‏ی شریفه‏ی «الیوم اکملت لکم دینکم..» از دیدگاه شیعه و سنی
>اهمیت واقعه‏ی غدیر خم